مطالعات شبکه اصلی آبیاری و زهکشی سیوند

فصل اول

بررسی وضعیت موجود و مطالعات انجام شده و تدقیق و تکمیل و تحلیل اطلاعات

سیمای عمومی شبکه آبیاری و زهکشی دشت توابع ارسنجان (پایاب سد سیوند)

طرح توسعه منابع آب رودخانه سيوند در قالب مطالعات پروژه كربال و در حد شناخت مقدماتي توسط مهندسين مشاور جاستين و كرتني در سال 1970 انجام شد. مطالعات مرحله اول طرح سيوند توسط مشاورين سكو از شهريور ماه سال 1367 آغاز و در سال 1378 به پايان رسید. طرح سيوند شامل سد سيوند، شبكه آبياري و زهكشي قصرالدشت، شبكه آبياري و زهكشي توابع ارسنجان و كانال هاي آبرسان و انتقال به شبكه هاست.

انجام مطالعات شبكه هاي فرعي آبياري و زهكشي اراضي تحت پوشش سد سيوند در سال 1383 از طرف وزارت جهاد كشاورزي (اداره كل توسعه شبكه هاي آبياري و تجهيز و نوسازي اراضي كشاورزي) به مهندسين مشاور كنكاش عمران واگذار شد.

     گرچه مطالعات مرحله اول طرح در سال 1372 به تصويب رسيد و مطالعات مرحله دوم شبكه اصلي آبياري و زهكشي نيز در سال 1378 پايان يافت، اما با اين وجود به دليل تغييرات و پيشنهاداتي كه پس از آن ارائه گرديد، هماهنگي هاي بعدي بين مشاورين شبكه اصلي و فرعي (كنكاش عمران و سكو) و وزارتخانه هاي نيرو و جهاد كشاورزي ضروري شد. در اين راستا جلسات متعددي برگزار و سيماي جديد شبكه اصلي آبياري و زهكشي در اختيار مشاور شبكه فرعي قرار گرفت.

مهندسين مشاور سكو پس از بررسي گزينه هاي مختلف، نهايتاً برتري گزينه تبديل كليه كانال ها به لوله را مورد تصويب قرار داد. مطابق با آرايش جديد شبكه آبياري و زهكشي دشت ارسنجان، شبكه اصلي اين دشت شامل دو رشته خط لوله درجه يك  به نام هاي APPL,APPM  و شبكه زهكشي آن  نيز شامل چهار رشته زهكش اصلي و 9 رشته زهكش درجه  دو می باشد. زهكش هاي درجه دو به موازات لوله هاي درجه دو احداث شده و به زهكش هاي اصلي تخليه مي شوند.

اجزای اصلی طرح

اجزای اصلی طرح عبارتند از:

- سد سیوند و تاسیسات وابسته به آن

- بند انحرافی فاروق

- سامانه انتقال آب از محل بند به اراضی توسعه دشت توابع ارسنجان

- حوضچه مقسم آب و تاسیسات مربوطه

- شبکه اصلی ابیاری و زهکشی شامل: خطوط لوله درجه 1 و 2 و کانالهای زهکشی درجه 1 و 2 و سازه های مربوط به هر کدام

سد  سيوند با هدف كنترل سيلاب و تامين آب آبياري مازاد بر مصارف فعلي انهار سنتي در تنگ بلاغي واقع در 80 كيلومتري شمال شيراز واقع شده است. با توجه به شرايط منابع آب و خاك در منطقه پايين دست سد سيوند، برنامه ریزی شده است که علاوه بر تامين مصارف فعلي نهرهاي سنتي که توان انتقال حدود 32 ميليون متر مكعب آب در سال را دارند، حدود 35 ميليون متر مكعب آب نيز مازاد سالانه رودخانه سيوند براي آبياري اراضي توابع ارسنجان انتقال داده شود.

اراضي تحت پوشش شبكه

منطقه اجراي شبكه، دهستان شوراب از توابع شهرستان ارسنجان مي‌باشد. اين دهستان شامل 18 روستا بوده، كه 14 روستا به طور كامل تحت پوشش شبكه مي باشند و این شبكه 5170 هكتار از اراضي منطقه را در قالب 10 واحد عمراني تحت پوشش قرار خواهد داد. لوله سمت چپ واحدهاي عمراني 7 تا 10 و لوله سمت راست واحدهاي عمراني 1 تا 6 را آبرساني مي نمايند.

به طور کلی شبکه از نوع لوله و زهکش می باشد، شبکه لوله درجه 1 از نوع لوله GRP با قطرهای متغیر 1200 تا 600 میلی متر، شبکه درجه2 و3 از نوع لوله پلی اتیلن با قطرهای متغیر 600 تا 200  میلی متر و شبکه درجه4 از نوع هیدروفلوم بوده و آب را در سر مزارع توزیع خواهد نمود. البته با توجه به مشکلاتی که تحت تاثیر شرایط تحریم در کشور به وجود آمده است اخیرا مقرر گردید که به منظور احداث سریع خطوط لوله، لوله های درجه2 به لوله GRP تغییر یابند.

چهار زهکش اصلی با نامهای AMD-1، AMD-2، AMD-3، AMD-4 در این شبکه در نظر گرفته شده است، که زهاب منطقه را به درون دریاچه طشک و بختگان تخلیه می نماید.

جمع بندی

- به منظور ظرفيت سازي و توانمندسازي جوامع محلي تحت پوشش شبكه هاي آبياري و زهكشي، نتايج اين مطالعات نشان مي دهد استفاده از رهيافت هاي مشاركتي كه جامع نگري داشته و بطور نظام مندي با رهيافتهاي مديريت پروژه تلفيق شده باشد از كارايي واثر بخشي بيشتر برخوردار مي باشند

- رهبران محلي نقش بسيار كليدي در تبادل اطلاعات درساختارهاي نظام اجتماعي وظرفيت سازي براي ايجاد تغييرات متناسب با شرايط منطقه داشته اند. توفيق در اين زمينه ناشي از شناخت و انتخاب صحيح و بكارگيري فعال آنها بوده است

- در نظر گرفتن بخشي از تيم مطالعاتي بعنوان نيروهاي مستقر در منطقه وتعامل مداوم اين افراد با مردم محلي به نحوي كه جلب اعتماد نموده و احساس بيروني بودن تيم مطالعاتي را كاهش دهد اثر چشمگيري بر تحقق اهداف و پيشبرد برنامه هاي توانمند سازي دارد. در اين خصوص لازم است افراد مستقر در منطقه بعنوان تيم مطالعاتي داراي تجربه كافي در كار با مردم و توانايي برقراري ارتباط بوده و از ويژگيهاي لازم براي يك تسهيلگر اجتماعي برخوردار باشند.

- نتایج مطالعه مهندسی ارزش نشان دهنده ارزشمند بودن سناریوهای زیر بوده است:

1- توجه به انگیزه پیشرفت به عنوان مهم ترین فاکتور برای پیشرفت

2- مستند سازی کلیه فعالیتها

3- استفاده بهینه تر از تکنیکهای PRA در جهت حل مسائل و مشکلات اجتماعی و ارزیابی های کیفی

4-استفاده از تجربیات کشاورزی ذینفعان در تعیین الگوی کشت بهینه منطقه

5- اصلاح و بازنگری مسیر زهکش AMD-1 به منظور اجرای بهینه و کاهش هزینه های غیر ضروری شبکه

6- تغيير مسير زهكش AMD-1 به مرز زمينهاي بزرگ مالكان و دهقاني

7- کاهش هزینه احداث پروژه در اثر آزادسازی مشارکتی مسیر شبکه 

فصل دوم

استمرار مطالعات اجتماعی، ظرفیت سازی بهره برداران 

روند جذب و به کار گیری و فعالیتهای کارشناسان بومی

به منظور استفاده از پتانسیلهای دانش آموختگان بومی و ظرفیت سازی آنها جهت همکاری در طرح برنامه ریزی ویژه ای به منظور به کارگیری کارشناسان بومی در پروژه صورت گرفت.

فعالیتهای عمده کارشناسان بومی در پروژه شامل موارد زیر بوده است:

- تدقیق نقشه های قطعه بندی کاداستر به تفکیک اراضی کشاورزی روستاهای مختلف با همکاری شوراهای اسلامی روستایی: طی انجام مطالعات و آشنایی اعضای تیم مطالعاتی با وضعیت تقسیم بندی اراضی روستاهای مختلف، وضعیت آخرین نقشه های کاداستر مربوط به هریک از روستاها با همکاری اعضای شوراهای اسلامی و نمایندگان بهره برداران با وضعیت موجود در منطقه مورد مقایسه قرار گرفته و میزان مغایرت ها و نواقص موجود در نقشه ها تعیین گردید. پس از انجام این فعالیت میدانی گسترده، مشخص شد که بیش از 1300 هکتار از اراضی این محدوده نیاز به نقشه برداری مجدد و تهیه کاداستر جدید دارند. این موضوع کاملا اجرای شبکه 3و4 پروژه را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

هم اندیشی و جمع بندی در خصوص استفاده از کارشناسان بومی در مطالعات اجتماعی

پس از ارائه نتایج حاصل از تحلیل و صحبت و ارائه نظرات کارشناسان بومی در جلسه، مسئولین و کارشناسان محترم سازمان آب و همچنین کارشناسان سایر مشاورین حاضر در جلسه به ارائه نقطه نظرات و دیدگاههای خود پرداختند و پس از بحث و تبادل نظر صورت گرفته، جمع بندی زیر صورت گرفت.

جمع بندی

به منظور استمرار مطالعات اجتماعی و جلب مشارکتهای مردمی، برنامه­ریزی فعالیتهای مشارکتی و توانمندسازی برای گروههای مختلف جوامع روستایی با توجه به اهداف مطالعات صورت گرفت. در این فصل توضیح کاملی در خصوص فعالیتهای زیر صورت گرفت:

- شناسایی و جمع آوری اطلاعات دانش آموختگان بومی

- به کارگیری و فعالیتهای کارشناسان بومی

- انتقال تجربیات به کارگیری کارشناسان بومی به سایر تیمهای مطالعاتی مشاورین

- هم­اندیشی شوراهای اسلامی و تعاونی­های آب­بران

- پتانسیل­یابی و ظرفیت­سازی پرسنل آموزش و پرورش (جلسه همیاران اجتماعی)

فصل سوم

ظرفیت سازی و توانمندسازی تشکلهای آب­بران 

ظرفیت سازی و توانمندسازی تعاونیهای آب بران

توانمندسازی تعاونیهای آب­بران منطقه با هدف ظرفیت سازی به منظور واگذاری فعالیتهای قابل انتقال مدیریت آبیاری به آنها صورت می گیرد.

در حال حاضر نیز در منطقه تعداد 7 تعاونی آب­بران تشکیل شده است. در تشکیل این تعاونی­ها نیز سعی شده است تا حد امکان به مرزهای هیدرولیکی واحدهای عمرانی توجه گردد. این تعاونیها عبارتند از:

- تعاونی آب­بران دهک، خیرآباد، جوادیه

- تعاونی آب­بران کتک-کوهنجان

- تعاونی آب­بران قلات­جیرو

- تعاونی آب­ بران شورآب، کفر، فتح ­آباد، مقبل­ آباد، دوکوهک

- تعاونی آب­ بران نظام آباد

- تعاونی آب ­بران حسین­ آباد قیطاس، نجف­آباد، کوشک و احمد­آباد

- تعاونی آب­ بران حسین آبادکوه­خضر

دیدگاه اعضای تعاونیها در خصوص نیازهای آموزشی

از ابتدای پروژه فاز دوم مطالعات اجتماعی شبکه آبیاری و زهکشی توابع ارسنجان، دفتر کار مشاور و تعاونیها در منطقه تهیه و تجهیز گردید، تا از این طریق ماهیت مستقل این فعالیتها در شبکه آبیاری و زهکشی مشخص بوده و همچنین تعامل میان نمایندگان بهره برداران و کارشناسان بیشتر و راحت تر صورت گیرد. لازم به ذکر است که تا قبل از برگزاری جلسات توانمندسازی تعاونیها که در ادامه توضیح داده خواهند شد، بیش از 50 جلسه با موضوعات مختلف میان اعضای تعاونیها، مسئولین محلی، کارفرما، مشاور اجتماعی و عوامل اجرایی برگزار شده بود. طی برگزاری جلسات مستمر، اعتماد اعضای تعاونیها نسبت به فعالیتهای مربوط به شبکه و اقدامات کارشناسان تیم مطالعات اجتماعی افزایش یافته و به همین دلیل موضوع نیاز سنجی آموزشی، به منظور       برنامه ­ریزی جلسات توانمندسازی مورد استقبال قرار گرفت.

تشکیل اتحادیه آب بران

طی کارگاه ویژه تعاونیهای آب بران در منطقه، مردم به منظور هماهنگی و سازماندهی مناسب­تر پیشنهاد تشکیل اتحادیه آب بران را مطرح نمودند، که در همین جلسه آقای صفدر عواطفی به عنوان نماینده تعاونی ها برای ارتباط به اداره تعاون و اعضای تیم مطالعاتی آسماری انتخاب شد. همچنین با تبادل نظر اعضای هیئت مدیره تعاونی ها هیئت موسس انتخاب شده و مسئول پیگیری تشکیل اتحادیه تا رسیدن به مجمع عمومی عادی شدند. به منظور تعیین اهداف و وظایف اتحادیه آب بران منطقه، طی جلسه مشارکتی برگزار شده، از شرکت کنندگان خواسته شد تا ضرورتها و اهدافی را که برای تشکیل اتحادیه آب بران مدنظر دارند بیان کنند. بدین منظور از تکنیک طوفان اندیشه استفاده شد. نتایج مربوطه به اهداف و وظایف اتحادیه آب بران مورد نظر نمایندگان کشاورزان در زیر ارائه شده است:

- مدیریت و نظارت بر فعالیتهای تعاونیهای آب بران و توزیع عادلانه آب

- رسیدگی به تخلفات مربوط به بهره برداری و توزیع آب توسط تعاونیهای آب بران

- برنامه ریزی و هماهنگی برای اقدامات تعاونیهای آب بران

- ارتباط و تعامل با دست اندرکاران و کارشناسان دولتی و مشاورین

- برگزاری جلسات مستمر با تعاونیها به منظور برنامه ریزی هماهنگ الگوی کشت و اصلاح و بهبود روشهای کشاورزی

- برنامه ریزی و اقدام در جهت انجام فعالیتهای اقتصادی با تاکید بر منافع جمعی (در این اقدام سرمایه های اولیه، همان هزینه خرید سهام است که توسط کلیه اعضای تعاونیها پرداخت می گردد)

- انجام مکاتبات اداری ضروری و کلان با نهادهای منطقه ای و ملی در خصوص مسائل و مشکلات جدی در شبکه و پیگیری آنها تا حصول نتیجه.  

در انتها نیز برنامه عملیاتی تشکیل اتحادیه آب بران با همکاری تعاونیهای آب بران تدوین شد، که در زیر ارائه شده است

جدول برنامه عملیاتی پیگیری ثبت و تاسیس اتحادیه آب بران

فصل چهارم

بازنگری وآزادسازی مشارکتی مسیر

یکی از اهداف اصلی در انجام این مطالعات، استفاده از مشارکت و نظرات و پیشنهادات بهره برداران در جانمایی و اجرای شبکه است. البته این موضوع باید با یک دیدگاه تلفیقی فنی – اجتماعی صورت گیرد. مسلما تا جایی می توان از نظرات بهره برداران تبعیت کرد که پیشنهادات مطرح شده خلاف ملاحظات بهره برداری نباشند. با توجه به آنکه این پروژه در حال اجرا می باشد، فعالیتهای بازنگری اجتماعی باید با برنامه ریزی مناسب و دقیقی صورت گرفته تا در کمترین زمان ممکن به نتیجه مقتضی دست یابند. به همین دلیل در این بخش از مطالعات سعی بر آن شد که تا حد امکان، ارتباط و برگزاری جلسات با عموم مردم منطقه کاهش یافته و جمع آوری دیدگاه بهره برداران و همچنین رفع مشکلات با همکاری و برگزاری جلسات مشترک با تعاونیهای آب بران صورت پذیرد. در این بخش از فعالیتها کارشناسان بومی نیز با تعاونیها همکاری داشته و مخصوصا در عملیات صحرایی و توجیه بهره برداران مشارکت و همکاری مناسبی داشتند.

تشکیل و فعالیتهای کمیته راهبری محلی

از جمله مهم ترین فعالیتها و تغییراتی که در جلسات این کمیته مورد توافق قرار گرفت عبارتند از:

1-اصلاح مسیر و محل آبگیرهای لوله ASPL-4 (اولین لوله درجه2 سمت چپ شبکه)

2- بازنگری آبگیرهای مربوط به لوله ASPL-5

3-بازنگری آبگیرهای مربوط به لوله ASPL-6

4- اصلاح مسیر و محل آبگیرهای لوله ASPL-7

5- اصلاح مسیر و محل آبگیرهای لوله ASPM-5

6- اصلاح مسیر و محل آبگیرهای لوله ASPM-6

7- اصلاح و بازنگری زهکش AMD-1

8- اصلاح و بازنگری زهکشASDM-8

9- اصلاح و بازنگری زهکش ASDL-4

10- تعیین محل پلهای اصلی و فرعی

آزادسازی مشارکتی مسیر

به منظور تامین اراضی مورد نیاز اجرای مسیرها و سازه­های شبکه روشهای مختلفی وجود دارند. روش مرسوم گذشته، استفاده از شیوه های مختلف تملک اراضی و به صورت پرداخت هزینه نقدی خرید زمین بوده است. در این روشها هزینه اجرای شبکه افزایش یافته و از سوی دیگر به دلیل عدم استفاده از انواع مشارکتهای بهره­برداران و همچنین عدم توجه به نیاز کشاورزان در حین اجرای پروژه، غالبا اجرای پروژه های آبیاری و زهکشی با توفیقات کمی همراه بوده­اند.

یکی از وظایف مهم محوله یه این مشاور در حین انجام مطالعات اجتماعی فاز دوم شبکه آبیاری و زهکشی توابع ارسنجان، آزادسازی مشارکتی مسیرهای شبکه بوده است. به منظور مذاکره با بهره برداران، رسیدگی به مشکلات و درخواستهای آنها و در نهایت جلب توافق آنها و آزادسازی مسیر جلسات زیادی برگزار گردیده است. انواع جلسات برگزار شده توسط مشاور به منظور آزادسازی مسیر عبارتند از:

- جلسات مشترک مشاور و عموم کشاورزان

- جلسات مشترک مشاور و تعاونیهای آب بران

- جلسات مشترک مشاور و گروه کشاورزان ذی ضرر

- جلسات مشترک نمایندگان تعاونیهای آب بران و گروههای مخالف

- جلسات صحرایی بر سر مزرعه با کشاورزان بر روی مسیرهای مختلف و توجیه مسیرها و اعلام میزان خسارت به تفکیک قطعات کاداستر

- جلسات مشترک کارشناسان مقیم به صورت انفرادی با هر یک از کشاورزان مخالف

فصل پنجم

برنامه و دستورالعمل­های بهره برداری و نگهداری شبکه

تهیه برنامه و دستورالعملهای مدیریت بهره برداری و نگهداری شبکه با همکاری تشکلهای آب بران

با توجه به آنکه به منظور توانمندسازی تشکلهای آب­بران در خصوص فعالیتهای بهره برداری و نگهداری شبکه نیاز به آشنایی و تسلط کامل اعضا از اساسنامه تعاونیهای آب بران بوده است و این موضوع جزء اولویتهای اصلی نیازهای آموزشی آنها بوده است، بخشی از مفاهیم اساسی در خصوص دستورالعملهای بهره برداری و نگهداری طی جلسات آموزشی اساسنامه آموزش داده شده است.

دستورالعمل بهره برداری

شبکه‌های آبیاری و زهکشی با هدف بهره‌وری بهینه از منابع آب و خاک در محدوده مشخصی احداث می‌شوند. نیل به این هدف متأثر از نحوه انجام فعالیت‌های بهره‌برداری و نگهداری خواهد بود. به مجموعه خدماتی که به منظور توزیع عادلانه آب با بهره‌گیری از تاسیسات احداثی در داخل مزارع و همچنین هدایت و خروج رواناب و زه‌آب از محدوده طرح با استفاده از شبکه زهکشی، در قبال واریز آب‌بهای جمع‌آوری شده از زارعین به حساب‌های معین انجام شود، بهره‌برداری گویند.

بهره‌برداری از تاسیسات شبکه فرعی مستلزم اتخاذ تدابیر و انجام پاره‌ای فعالیت‌ها در قالب برنامه‌های مدون است. فعالیت بهره‌برداری و توزیع آب در شبکه شامل دو بخش برنامه‌ریزی و اجرا می‌باشد که از ابتدای سال آبی در مهر‌ماه آغاز و در آخر شهریور سال بعد پایان می‌یابد. نتیجه فعالیت بهره‌برداری بایستی منجر به تأمین به موقع و مطابق برنامه آب در نقاط و محل پیش‌بینی شده مصرف و دفع آب‌های مازاد گردد.

دستورالعمل نگهداری

خدمات نگهداری به آن دسته از فعالیت‌های مستمر مانند بازرسی، تعمیرات، لایروبی، تدارک مصالح و ماشین‌آلات و غیره گفته می شود که امکان بهره‌برداری مناسب از شبکه آبیاری و تاسیسات وابسته به آن را فراهم می‌سازد. در این راستا وظایف عمده‌ای که بر عهده واحد نگهداری خواهد بود به شرح زیر است.

*   اجرای عملیات نگهداری و بازرسی منظم از تاسیسات

*    تهیه گزارشات توجیهی جهت انجام خدمات

*     تأمین اعتبارات لازم و تجهیز گروه‌های عملیاتی

*    پیش‌بینی و برنامه‌ریزی عملیات نگهداری برای سال آتی

فصل ششم

پایش و ارزیابی فعالیت­ها

اهداف اختصاصی

- ارزیابی و پایش فعالیتهای توانمندسازی بهره برداران شبکه آبیاری و زهکشی توابع ارسنجان

- ارزیابی و پایش فعالیتهای تشکیل تشکلهای آب­ بران شبکه آبیاری و زهکشی توابع ارسنجان

- ارزیابی و پایش فعالیتهای آزادسازی مسیر شبکه آبیاری و زهکشی توابع ارسنجان

پایش و ارزیابی فعالیتهای توانمندسازی، تشکلهای آب بران و آزادسازی مسیر

متغیرهای مستقل مورد استفاده در این ارزیابی در چند گروه شامل ویژگیهای فردی، نگرش، سرمایه­های اجتماعی و دیدگاه در خصوص مشارکت در پروژه دسته بندی شده و از طریق پرسشنامه نیمه باز مورد سنجش قرار گرفته اند.

متغیر وابسته نیز تحت عنوان ارزیابی فعالیتهای مطالعاتی در قالب سه قسمت شامل ارزیابی فعالیتهای توانمندسازی، ارزیابی فعالیتهای تشکلهای آب بران، ارزیابی فعالیتهای آزادسازی مسیر مورد بررسی قرار گرفته اند.

نگرش بهره برداران نسبت به کمبود آب

بر اساس اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه کمینه ­ی نگرش بهره برداران نسبت به کمبود آب در پروژه 1.6 و بیشینه­ ی آن 5 بوده و میانگین بدست آمده از آن نیز 4 و با انحراف معیار 0.65 بدست آمده است. در واقع 13 نفر دارای نگرش منفی نسبت به کمبود آب و خشکسالی ( امتیاز زیر میانگین) بوده اند. به عبارتی این افراد معتقدند که کمبود آب و خشکسالی تاثیر چندانی بر زندگی آنها نداشته است و 30 نفر دارای نگرش مثبت نسبت به کمبود آب و خشکسالی بوده­اند و معتقدند که کمبود آب و خشکسالی وجود دارد و وضعیت کنونی منطقه بر اثر بحران خشکسالی و کمبود آب می­باشد.